Nằm ở vị trí đặc biệt quan trọng về quốc phòng – an ninh và phát triển kinh tế biển, Đặc khu Thổ Châu giữ vai trò chiến lược không chỉ với vùng Đồng bằng sông Cửu Long mà còn với cả nước và khu vực. Đây là một trong ba đặc khu thuộc tỉnh An Giang, tọa lạc phía Tây Nam Đặc khu Phú Quốc, đồng thời là điểm cực Tây Nam trên bản đồ Việt Nam.
Đặc khu Thổ Châu có diện tích tự nhiên 13,95 km², dân số hơn 1.893 người, gồm 8 hòn đảo lớn nhỏ: hòn Thổ Chu, hòn Nhạn, hòn Xanh, hòn Từ, hòn Cao Cát, hòn Cái Bàn, hòn Đá Bạc, hòn Khô và một số đảo đá ngầm. Vùng biển Thổ Châu tiếp giáp lịch sử với Campuchia và Thái Lan, cách trung tâm Đặc khu Phú Quốc khoảng 101 km, cách Rạch Giá khoảng 220 km.
Hành trình hình thành một xã đảo tiền tiêu
Trước năm 1954, Thổ Châu trực thuộc tỉnh Bạc Liêu và chưa có dân sinh sống. Ngày 3/9/1956, chính quyền Việt Nam Cộng hòa ban hành sắc lệnh thành lập xã Thổ Châu, thuộc tỉnh An Xuyên (nay là Cà Mau). Đến năm 1957, một tiểu đội hải quân được đưa ra đóng giữ đảo, cùng vài hộ dân từ Bình Định đến ngụ cư, mưu sinh bằng nghề biển.
Những năm sau đó, Thổ Châu liên tục thay đổi đơn vị hành chính, từng trực thuộc quận Phú Quốc và được Hải quân Việt Nam Cộng hòa quản lý trực tiếp. Giai đoạn 1970–1973, chính quyền Sài Gòn triển khai nhiều đợt di dân, khẩn hoang lập ấp, với mục tiêu biến Thổ Châu thành trung tâm phát triển kinh tế – du lịch trên biển phía Tây.
Tuy nhiên, do điều kiện giao thông khó khăn và yêu cầu bảo vệ đảo, năm 1974 Thổ Châu được chuyển về trực thuộc quận Phú Quốc. Đến đầu năm 1975, trên đảo có khoảng 100 hộ dân với hơn 500 nhân khẩu sinh sống.
Biến cố lịch sử và sự hồi sinh của Thổ Châu
Sau ngày giải phóng Phú Quốc (1/5/1975), do điều kiện khách quan, lực lượng ta chưa kịp ra Thổ Châu. Ngày 10/5/1975, quân Khmer Đỏ bất ngờ chiếm đóng đảo, bắt toàn bộ người dân đưa đi mất tích.
Ngày 23/5/1975, Quân khu 9 phối hợp Quân chủng Hải quân mở chiến dịch giải phóng Thổ Châu. Đến ngày 25/5/1975, ta hoàn toàn làm chủ đảo. Tuy nhiên, hơn 500 người dân Thổ Châu bị bắt vẫn chưa tìm được tung tích – một mất mát đau thương còn khắc sâu trong ký ức lịch sử.
Từ năm 1975 đến 1992, Thổ Châu là đảo quân sự, không có dân sinh sống. Đến cuối tháng 3/1992, tỉnh Kiên Giang ban hành chính sách đưa dân ra đảo định cư, hỗ trợ nhà ở, lương thực, vốn vay sản xuất và tàu đánh cá.
Chỉ trong hai năm (1992–1994), đã có 52 hộ với 339 nhân khẩu ra đảo lập nghiệp. Đến năm 2013, xã Thổ Châu có gần 2.000 người, và đến năm 2020 đạt hơn 2.050 nhân khẩu, chủ yếu là người Kinh.
Đời sống hiện tại: nhiều gian khó, nhiều hy sinh
Hiện nay, Thổ Châu vẫn là một trong những địa phương khó khăn nhất về giao thông. Trung bình 5 ngày mới có một chuyến tàu từ Phú Quốc ra đảo; khi biển động hoặc có bão, tàu phải hoãn hoặc hủy. Hệ thống đường nội đảo còn nhỏ hẹp, điện chưa đủ 24/24, nước sinh hoạt khan hiếm.
Do đặc thù là đảo quân sự, việc đi lại trong một số khu vực rừng, khu quân sự bị hạn chế. Khách công tác hoặc tham quan các điểm như cột cờ Tổ quốc, cột mốc chủ quyền đều phải có sự cho phép và giám sát của nhiều đơn vị.
Quỹ đất dành cho dân cư, hạ tầng và phát triển kinh tế rất hạn chế. Địa phương nhiều lần kiến nghị xem xét chuyển đổi mục đích sử dụng một số diện tích để phục vụ đời sống dân sinh và phát triển kinh tế.
“Sống theo chiều gió” – nhịp sống rất riêng của Thổ Châu
Người dân Thổ Châu chủ yếu sống bằng dịch vụ hậu cần nghề cá, một phần nhỏ đánh bắt và nuôi trồng thủy sản. Dân cư tập trung ở bãi Ngự (phía Tây Nam đảo). Khi mùa gió Nam đến (khoảng tháng 4–8 âm lịch), hàng trăm hộ phải di chuyển sang bãi Dong (phía Đông đảo); đến mùa gió Bắc lại quay về bãi Ngự.
Từ đặc thù đó hình thành nên một nghề rất riêng: chạy đò kéo lồng bè, tàu cá giữa hai bãi. Việc phải “chuyển nhà” hai lần mỗi năm vô cùng vất vả, tốn kém, nhưng để bám đảo, người dân Thổ Châu buộc phải sống thuận theo gió biển.
Tiềm năng còn ngủ yên nơi đầu sóng
Thổ Châu sở hữu nhiều tiềm năng phát triển kinh tế – xã hội và du lịch sinh thái biển đảo, với hệ thống di tích chủ quyền và cảnh quan tự nhiên đặc biệt như: cột cờ Tổ quốc, cột mốc chủ quyền Việt Nam, cột mốc A1 tại Hòn Nhạn – điểm đầu đường cơ sở xác định lãnh hải Việt Nam, hải đăng, bãi Chiến Thắng, bãi Ngự, bãi Dong, đường quanh đảo, xuyên rừng, các bãi tắm tự nhiên và hệ sinh thái phong phú trên 8 hòn đảo.
Tuy nhiên, do yêu cầu đảm bảo quốc phòng và điều kiện hạ tầng còn hạn chế, du lịch tại Thổ Châu hiện gần như bằng 0. Bài toán cấp thiết nhất lúc này không phải là du lịch cao cấp, mà là giữ dân – ổn định đời sống – bảo vệ chủ quyền biển đảo.
Thổ Châu – nơi nhất định phải đến một lần trong đời
Đảo Thổ Châu không dành cho những chuyến đi dễ dàng. Hành trình ra đảo phải qua hai chặng tàu, mất nhiều thời gian và phụ thuộc thời tiết. Nhưng chính sự xa xôi, gian khó ấy lại làm nên giá trị đặc biệt của Thổ Châu – nơi để mỗi người cảm nhận trọn vẹn vẻ đẹp biển đảo Việt Nam, hiểu thêm về sự hy sinh thầm lặng của những người đang ngày đêm bám đảo nơi đầu sóng.
Thổ Châu không chỉ là một điểm đến, mà là một phần thiêng liêng của Tổ quốc, nơi chủ quyền được giữ gìn bằng cả máu, nước mắt và sự bền bỉ của con người trước gió biển Tây Nam.
