Di tích lịch sử Trại giam Phú Quốc, còn được biết đến với nhiều tên gọi như Nhà tù Phú Quốc, Trại giam tù binh Phú Quốc, Nhà lao Cây Dừa, nằm tại An Thới, Đặc khu Phú Quốc, tỉnh An Giang. Đây là một trong những địa điểm lịch sử quan trọng bậc nhất của đảo Phú Quốc, nơi tái hiện những năm tháng chiến tranh đầy đau thương và cũng đầy khí phách của dân tộc.
Trại giam Phú Quốc từng được mệnh danh là “địa ngục trần gian” bởi mức độ tàn bạo của hơn 45 hình thức tra tấn do Mỹ – Ngụy áp dụng. Chỉ trong chưa đầy 6 năm tồn tại (từ tháng 6/1967 đến tháng 3/1973), nơi đây đã giam giữ khoảng 40.000 lượt tù binh, chủ yếu là cán bộ, chiến sĩ các lực lượng vũ trang và một số cán bộ dân chính đảng, dân thường yêu nước. Thời điểm cao nhất, mỗi phòng giam bị nhồi nhét từ 120 – 180 người, hơn 4.000 tù binh bị sát hại và hàng chục nghìn người bị thương tật, tàn phế. Bộ máy điều hành Trại giam lên đến 2.000 nhân viên, bao gồm lính hải quân, lục quân và không quân.
Toàn khu Trại giam rộng tới 400 ha với gần 500 ngôi nhà, chia thành 12 khu, gồm 2 khu đôi và 10 khu đơn. Mỗi khu có 4 phân khu A, B, C, D; mỗi phân khu dài 150m, rộng 50m, gồm 11 nhà với 9 phòng giam, kích thước mỗi phòng 20m × 5m. Nhà giam được xây bằng tôn thiếc, nền xi măng để ngăn đào hầm vượt ngục. Xung quanh phân khu có hệ thống vọng gác cố định và lưu động canh giữ 24/24 giờ, kèm hệ thống kẽm gai từ 7–10 lớp bao bọc toàn trại. Dù vậy, các tù binh vẫn kiên cường tổ chức 45 cuộc vượt ngục bằng các hình thức vượt rào, đánh lính áp giải hoặc đào hầm bí mật.
Hiện nay, di tích còn lại nhiều hạng mục quan trọng, trở thành điểm tham quan và giáo dục truyền thống cách mạng:
- Cổng Tiểu đoàn 8 quân cảnh: gồm hai trụ gạch, lõi sắt, là dấu tích cổng chính của lực lượng quản lý trại.
- Nghĩa địa tù binh: diện tích 20.427,8m², nằm trên đồi 100, được xây dựng kiên cố sau năm 1975. Trung tâm nghĩa địa có tượng đài hình nắm tay – biểu tượng cho tinh thần bất khuất của chiến sĩ cách mạng.
- Nhà thờ Kiến Văn: phế tích của công trình tôn giáo duy nhất trong trại, nay còn vài đoạn tường, nền xi măng và trụ góc.
- Nhà trưng bày di tích: gồm hai phòng với 43 hiện vật, hơn 100 hình ảnh tư liệu, mô tả toàn cảnh trại giam, các hình thức tra tấn và những cuộc đấu tranh kiên cường của tù binh.
Một trong những điểm nổi bật nhất là phân khu B2, được phục dựng trên diện tích 17.693m². Tại đây, du khách có thể tham quan các hạng mục tái hiện nguyên gốc:
- Vọng gác (chòi canh) cao khoảng 5m, canh giữ các góc phân khu.
- Hệ thống hàng rào kẽm gai từ 8–10 lớp, kéo dài suốt chu vi.
- Cổng phân khu quấn nhiều lớp kẽm gai và lính canh bảo vệ.
- Chuồng cọp kẽm gai gồm loại nằm, ngồi, nửa thấp nửa cao, kích thước chỉ khoảng 2m × 0,5m × 0,5m – nơi tái hiện những hình thức giam giữ tàn nhẫn.
- Giam cat-xô (container nhỏ) với lỗ thông hơi và khe đưa cơm nước.
- Dãy nhà bếp – nhà ăn bằng tôn thiếc, mô phỏng cảnh tù binh nấu ăn.
- Dãy phòng giam 1–18, mô phỏng nhiều nội dung: sinh hoạt tù binh, đấu tranh chống đàn áp, tuyệt thực, bị khủng bố, bị tra tấn; phòng 14 tái hiện đường hầm vượt ngục dài 25m; phòng 17 tái hiện cảnh tù binh đào hầm.
- Phòng biệt giam B2: tái hiện cảnh tra tấn tàn bạo như dùng chày vồ, giày đinh, “đi tàu bay” hay chôn sống.
- Nhà vệ sinh với mô hình tù binh bị ép dọn dẹp, khiêng thùng phân.
Ngoài ra, di tích còn có các hạng mục khác như Đài tưởng niệm liệt sĩ Đồi Sim (diện tích 12.420,5m², thiết kế biểu tượng ngọn sóng), Cổng Tiểu đoàn 7 quân cảnh (phục dựng, cao 4,1m), và Cổng – Nhà Ban Chỉ huy trại giam với 4 nhà mới được phục dựng theo nguyên mẫu bằng bê tông cốt thép và tường gạch.
Ngày nay, Di tích Trại giam Phú Quốc đón hàng chục nghìn lượt khách mỗi năm, trong đó có nhiều cựu tù binh trở lại thăm nơi từng giam giữ họ. Đây là một địa chỉ đỏ quan trọng trong công tác giáo dục truyền thống yêu nước, tinh thần chiến đấu bất khuất và trân trọng hòa bình.
Với giá trị đặc biệt về lịch sử, ký ức chiến tranh và tinh thần dân tộc, Di tích lịch sử Trại giam Phú Quốc đã được công nhận là Di tích quốc gia đặc biệt theo Quyết định số 2408/QĐ-TTg ngày 31/12/2014 của Thủ tướng Chính phủ.
