Trại Phú Sơn, còn được biết đến với tên gọi Banh II, là một trong những khu di tích lịch sử đặc biệt quan trọng của hệ thống nhà tù Côn Đảo. Công trình được thực dân Pháp xây dựng năm 1908 và hoàn thành năm 1916, phục vụ cho mục đích giam giữ tù chính trị Việt Nam yêu nước.
Qua nhiều thời kỳ, trại tù này mang nhiều tên gọi khác nhau:
- Dưới thời Pháp: Banh II
- Thời Mỹ – Ngụy: Lao 2, Trại Nhân Vị, Trại 3
- Sau Hiệp định Paris năm 1973: Trại Phú Sơn
Khu trại có diện tích hơn 13.200 m², bao gồm 13 phòng giam lớn, 14 xà lim, cùng nhiều hạng mục phụ trợ như phòng y tế, nhà ăn, nhà bếp, câu lạc bộ, phòng hớt tóc, văn phòng giám thị và sân vườn.
Kiến trúc và chức năng đặc biệt của Banh II
Khác với Banh I, Banh II được xây dựng quy mô và kiên cố hơn, có hành lang kiểm tra phía trên để cai ngục dễ dàng giám sát tù nhân.
Tuy nhiên, trong một lần nổi dậy giữa đêm khuya, tù nhân đã chống trả và hạ gục tên cai ngục ngay tại chỗ, khiến địch khiếp sợ và không còn dám sử dụng lối đi này nữa.
Nếu như Banh I là nơi tù nhân đấu tranh chống chế độ lao dịch khổ sai, thì Banh II lại trở thành trung tâm đoàn kết giữa các xu hướng chính trị, là nơi đấu tranh đòi cải thiện đời sống và bảo vệ sinh mạng cán bộ cách mạng.
Nhiều lớp học văn hóa, lý luận chính trị đã được tổ chức ngay trong nhà tù, góp phần đào tạo và rèn luyện đội ngũ cán bộ nòng cốt cho Đảng và Nhà nước sau này như: Nguyễn Văn Cừ, Lê Duẩn, Phạm Văn Đồng, Hoàng Quốc Việt, Lê Thanh Nghị, Hà Huy Giáp…
Khu xà lim – “Vườn ươm cây cộng sản”
Phần xà lim của Trại Phú Sơn được bố trí ẩn sâu phía sau bức tường dày, khó nhận biết nếu không quan sát kỹ.
Đây là nơi tù nhân bị giam giữ, tra tấn và cách ly nghiêm ngặt. Họ phải sống trong bóng tối, thiếu không khí, thiếu dinh dưỡng, chịu đựng bệnh tật, ghẻ lở và kiết lỵ.
Nhiều người đã hy sinh ngay trong xà lim do đói khát và tra tấn dã man.
Thực dân Pháp từng gọi khu vực này là “Vườn ươm cây cộng sản”, bởi dù bị giam cầm, các chiến sĩ cách mạng vẫn kiên trung, cảm hóa nhiều tù nhân thuộc các đảng phái khác trở thành người cộng sản chân chính.
Nơi đây từng giam giữ và cấm cố đồng chí Lê Hồng Phong – Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Đông Dương, và nhà yêu nước Nguyễn An Ninh.
Ngày 06/9/1942, sau thời gian dài chịu đựng tra tấn và bệnh kiết lỵ, đồng chí Lê Hồng Phong đã anh dũng hy sinh tại Xà lim số 05, để lại niềm tiếc thương vô hạn cho đồng chí, đồng bào cả nước.
Các phong trào đấu tranh tiêu biểu tại Trại Phú Sơn
- Giai đoạn 1951 – 1953: nơi giam giữ tù binh từ miền Bắc và miền Trung bị đưa ra Côn Đảo. Tại đây, kế hoạch vũ trang vượt ngục đã được hình thành, dẫn đến cuộc vượt đảo bằng vũ trang ngày 12/12/1952 tại Bến Đầm với 198 tù binh tham gia.
- Năm 1964 – 1970: nơi khởi nguồn phong trào “Mùa Thu Đồng Khởi”, đỉnh điểm là cuộc đấu tranh của hơn 4.000 tù chính trị trên toàn đảo chống lại chế độ khổ sai và ép buộc chào cờ địch.
Trại tù và đời sống tinh thần tù nhân
Bất chấp sự khắc nghiệt, Trại Phú Sơn vẫn là nơi giữ ngọn lửa văn hóa và tinh thần cách mạng.
Mùa xuân năm 1935, tại sân Banh II, đồng chí Phạm Văn Đồng, Nguyễn Văn Linh, Nguyễn Kim Cương cùng nhiều đồng chí khác đã tổ chức vở kịch “Napoleon” thành công rực rỡ.
Vở diễn không chỉ thể hiện tài năng nghệ thuật và tri thức của tù chính trị, mà còn khiến cai ngục Pháp phải nể phục, từ đó thay đổi cách đối xử với tù nhân – bớt thô bạo, nhân nhượng hơn.
Giá trị lịch sử và công nhận di tích
Banh II – Trại Phú Sơn được xem là chứng tích lịch sử quan trọng thứ hai sau Banh I, nơi ghi dấu ý chí kiên cường, tinh thần bất khuất của các chiến sĩ cách mạng Việt Nam.
Ngày 29/4/1979, Bộ Văn hóa – Thông tin ra Quyết định số 54-VHQĐ, công nhận Trại Phú Sơn là Khu di tích đặc biệt quan trọng cấp quốc gia.
Ngày 10/5/2012, Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định số 548/QĐ-TTg, xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt Hệ thống Nhà tù Côn Đảo, trong đó có Trại Phú Sơn (Banh II).
Di tích Trại Phú Sơn (Banh II) không chỉ là nơi ghi lại tội ác của chế độ thực dân, mà còn là biểu tượng bất khuất của tinh thần yêu nước Việt Nam.
Mỗi bước chân tham quan nơi đây là một lần nhắc nhớ về sự hy sinh to lớn của các thế hệ cha anh, để hôm nay, Côn Đảo trở thành biểu tượng thiêng liêng của niềm tin, ý chí và tự do.
+Côn+Đảo){kind=link}