Giếng Xó La (còn gọi là Giếng Vua, Giếng Gia Long) nằm ở thôn Đông, An Vĩnh, Đặc khu Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi. Điều đặc biệt là dù chỉ cách mép biển chưa đến 10 m khi thủy triều lên, nước trong giếng vẫn ngọt lịm, trong mát quanh năm và chưa từng cạn, trở thành nguồn nước sinh hoạt quý giá của cư dân đảo suốt nhiều thế hệ.
Truyền thuyết về Giếng Vua
Tương truyền rằng sau khi lên ngôi, vua Gia Long trong một chuyến tuần du biển đảo miền Trung đã ghé thăm Lý Sơn. Đúng lúc đó, đảo gặp đợt hạn hán khốc liệt, người dân thiếu cả nước uống. Nhà vua lập đàn tế trời cầu mưa nhưng suốt nhiều ngày vẫn không linh ứng.
Một đêm, vua nằm mộng thấy có người chỉ dẫn nơi đào giếng để tìm nguồn nước ngọt. Sáng hôm sau, vua cho đào giếng đúng vị trí được báo mộng — sát ngay mép biển. Quan lại và dân làng đều nghi ngại vì cho rằng giếng quá gần biển sẽ nhiễm mặn. Tuy nhiên, theo lệnh vua, thợ vẫn đào. Khi xuống sâu chừng 5 sải tay, mạch nước ngọt bất ngờ phun lên mạnh mẽ. Vua nếm thử và xác nhận nước trong, ngọt và rất mát.
Từ đó, người dân ghi nhớ ân đức nhà vua và gọi nơi đây là Giếng Vua.
Nguồn gốc thật sự – Giếng Chăm hơn 500 năm tuổi
Dù truyền thuyết về vua Gia Long rất phổ biến, các nhà nghiên cứu cho rằng giếng Xó La có tuổi đời hơn 500 năm và do người Chăm xây dựng từ trước thế kỷ XV, khi cư dân Chăm sinh sống và khai phá vùng đất Lý Sơn.
Giếng Xó La có nhiều đặc điểm giống với hệ thống giếng Chăm ở miền Trung và các đảo ven bờ như:
- cấu trúc hình tròn – loe đáy đặc trưng
- vị trí gần biển nhưng nước vẫn ngọt
- vật liệu xây dựng bằng đá san hô, đá vôi
- kỹ thuật chống nhiễm mặn độc đáo
Những giếng Chăm ở cù lao Ré (Lý Sơn) hay cù lao Chàm từng được dùng để dự trữ nước ngọt và bán cho thuyền buôn, và giếng Xó La cũng thuộc hệ thống giếng cổ phục vụ cả sinh hoạt lẫn giao thương biển.
Giếng Xó La – Di sản văn hóa của cư dân đảo
Trải qua hàng trăm năm, giếng Xó La vẫn được người dân bảo tồn và sử dụng, trở thành chứng tích sống động về tri thức thủy lợi cổ, dấu ấn cư trú của người Chăm, đồng thời phản ánh sự thích nghi tài tình của cư dân biển đảo với điều kiện tự nhiên khắc nghiệt.
Ngày nay, giếng không chỉ là nguồn nước mà còn là một phần bản sắc văn hóa Lý Sơn, nơi lưu giữ những câu chuyện truyền thuyết hòa quyện cùng giá trị khảo cổ – lịch sử độc đáo.
Với giá trị đặc biệt đó, giếng Xó La được UBND tỉnh Quảng Ngãi xếp hạng Di tích Lịch sử cấp tỉnh theo Quyết định số 1601/QĐ-UBND ngày 29/8/2017.
