Sau khi sắp xếp đơn vị hành chính năm 2025, cả nước có 13 đặc khu, chính thức vận hành từ ngày 01/7/2025, gồm: Cô Tô (Tỉnh Quảng Ninh), Vân Đồn (Tỉnh Quảng Ninh); Cát Hải (Thành phố Hải Phòng), Bạch Long Vĩ (Thành phố Hải Phòng); Cồn Cỏ (Tỉnh Quảng Trị); Lý Sơn (Tỉnh Quảng Ngãi); Hoàng Sa (Thành phố Đà Nẵng); Trường Sa (Tỉnh Khánh Hòa); Phú Quý (Tỉnh Lâm Đồng); Côn Đảo (Thành phố Hồ Chí Minh); Phú Quốc (Tỉnh Kiên Giang), Kiên Hải (Tỉnh Kiên Giang), Thổ Chu (An Giang).
Đặc khu Cô Tô
Diện tích biển bao quanh Cô Tô rộng hơn 300 km², sở hữu môi trường tự nhiên còn nguyên sơ với hệ sinh thái rạn san hô đa dạng và nhiều loài hải sản quý hiếm. Khi trở thành đặc khu, Cô Tô được kỳ vọng sẽ thu hút mạnh mẽ các dòng vốn đầu tư vào những lĩnh vực bền vững như: nghiên cứu biển sâu, du lịch sinh thái, năng lượng tái tạo ngoài khơi.
Nằm trên tuyến hàng hải quốc tế, Cô Tô có điều kiện thuận lợi để phát triển các dịch vụ logistics, cảng nước sâu, du lịch tàu biển, đồng thời giữ vai trò trọng yếu trong chiến lược bảo vệ chủ quyền biển đảo ở vùng Đông Bắc.
Cô Tô, tên cổ là Chàng Sơn, vốn là nơi trú ngụ của ngư dân vùng Đông Bắc Việt Nam. Để chống cướp biển, từ năm 1841, triều Nguyễn đã lập đồn Hướng Hóa nhằm canh phòng và bảo vệ hoạt động đánh bắt của cư dân biển.
Đến đầu năm 1954, Cô Tô thuộc huyện Móng Cái với cư dân chủ yếu là người Hoa sinh sống và làm ăn tại quần đảo Cô Tô – Thanh Lân. Tuy nhiên, từ cuối năm 1978, phần lớn người Hoa rời đảo về Trung Quốc, dân số chỉ còn khoảng 10%, kéo theo sự suy giảm hoạt động kinh tế – xã hội trên đảo.
Cuối tháng 3/1994, huyện Cô Tô chính thức được thành lập. Tính đến tháng 5/2025, toàn huyện có hơn 7.000 cư dân, tập trung tại thị trấn Cô Tô, xã Thanh Lân, xã Đồng Tiến và một phần nhỏ trên các đảo vệ tinh.
Ngày 1/7/2025, Đặc khu Cô Tô được thành lập trên cơ sở 3 xã, thị trấn trước đây, có diện tích phần đất nổi 53,68 km² (5.368 ha), bao gồm 74 đảo lớn nhỏ với hơn 7.000 dân. Đặc khu có đường biên giới biển giáp Trung Quốc dài gần 192 km, sở hữu ngư trường đánh bắt rộng hơn 300 km². Với cảnh quan biển đảo đẹp, môi trường tự nhiên đa dạng và vị thế chiến lược về quốc phòng – an ninh, Cô Tô là một trong những địa phương có tiềm năng phát triển mạnh về du lịch biển đảo trong vùng biển Đông Bắc Tổ quốc.
Đặc khu Vân Đồn
Theo đề án tổ chức đơn vị hành chính, toàn bộ diện tích tự nhiên và quy mô dân số của thị trấn Cái Rồng cùng các xã Bản Sen, Bình Dân, Đài Xuyên, Đoàn Kết, Đông Xá, Hạ Long, Minh Châu, Ngọc Vừng, Quan Lạn, Thắng Lợi và Vạn Yên được sắp xếp, hợp nhất để hình thành Đặc khu Vân Đồn.
Đặc khu Vân Đồn có diện tích hơn 2.170 km², dân số gần 54.000 người, là đặc khu có diện tích đảo và mặt biển lớn nhất cả nước.
Nếu đặc khu Cô Tô chủ yếu là đảo, thì Vân Đồn không chỉ rộng gấp bốn lần mà còn sở hữu hơn 600 hòn đảo lớn nhỏ cùng phần đất liền 481 km² – một lợi thế hiếm có. Ngoài ra, đặc khu Vân Đồn bao trùm vịnh Bái Tử Long, nơi được tỉnh Quảng Ninh định hướng trở thành trung tâm du lịch biển đảo mới, với nhiều địa danh nổi tiếng như Ngọc Vừng, Quan Lạn, Minh Châu, Thắng Lợi…
Tháng 3/2025, Quảng Ninh đã khai trương tuyến tham quan vịnh Bái Tử Long xuất phát từ Đặc khu Vân Đồn, kết nối loạt điểm du lịch hấp dẫn như Hòn Mèo May Mắn, đảo Bản Se, hang Nhà Trò, hang Phất Cờ, khu nuôi ngọc trai Hòn Đá Đen, đảo Minh Châu, bãi Cái Lim đến khu neo đậu nghỉ đêm Máng Hà.
Trong nhiều năm qua, hàng loạt dự án trọng điểm được đầu tư tại Vân Đồn đã phát huy hiệu quả, tiêu biểu như Cảng hàng không quốc tế Vân Đồn – sân bay quốc tế đầu tiên của Việt Nam do doanh nghiệp tư nhân đầu tư theo hình thức BOT; tuyến cao tốc Hạ Long – Vân Đồn – Móng Cái khánh thành năm 2022, rút ngắn thời gian Hà Nội – Vân Đồn chỉ còn 2,5 – 3 giờ.
Bên cạnh đó, hệ thống cơ sở lưu trú và dịch vụ cao cấp như Cảng quốc tế Ao Tiên, Wyndham Garden Sonasea, Angsana Quan Lan Ha Long Bay Resort… đang trở thành các điểm nhấn quan trọng trong phát triển du lịch biển đảo.
Trong bối cảnh Khu kinh tế Vân Đồn là một trong 13 đặc khu kinh tế của cả nước, việc triển khai dự án Khu dịch vụ du lịch phức hợp cao cấp Vân Đồn (casino Vân Đồn) được xem là bước đi chiến lược, bổ sung hoàn hảo cho tăng trưởng kinh tế địa phương.
Đặc khu Cát Hải
Đặc khu Cát Hải nằm ở phía Đông Nam thành phố Hải Phòng, cách trung tâm khoảng 30 km đường biển. Với tổng diện tích tự nhiên gần 345 km² (không bao gồm quần đảo Long Châu), nơi đây sở hữu 388 đảo lớn nhỏ, trong đó có hai đảo chính:
- Đảo Cát Hải (khu Đôn Lương) – khoảng 40 km²
- Đảo Cát Bà (khu Hà Sen) – rộng khoảng 144 km² (không tính diện tích mặt nước)
Tính đến ngày 31/12/2024, đặc khu có 71.211 cư dân, gồm 36.755 dân thường trú và 34.456 dân tạm trú quy đổi.
Cát Hải là nơi hội tụ trọn vẹn vẻ đẹp của rừng, biển, núi đá vôi và hệ sinh thái rừng ngập mặn, tạo nên một cảnh quan hùng vĩ, nguyên sơ và hiếm có. Vị trí của đặc khu nằm ở cửa ngõ phía Tây Nam vịnh Bắc Bộ, liền kề vịnh Hạ Long, và là một phần quan trọng của hệ sinh thái biển – đảo liên kết của khu vực.
- Quần đảo Cát Bà gồm 366 đảo gần bờ, trong đó đảo lớn nhất là Cát Bà, được UNESCO công nhận là Khu dự trữ sinh quyển thế giới năm 2004.
- Quần đảo Long Châu gồm 22 đảo đá vôi nhỏ cách thị trấn Cát Bà khoảng 15 km về phía đông nam, nổi bật với đảo Long Châu rộng 1 km² và ngọn hải đăng cổ được người Pháp xây dựng từ năm 1895.
Nổi bật nhất phải kể đến vịnh Lan Hạ – viên ngọc xanh của Cát Hải, được Hiệp hội “Các vịnh đẹp nhất thế giới” (MBBW) công nhận năm 2020. Đến tháng 9/2023, UNESCO tiếp tục công nhận Di sản thiên nhiên thế giới Quần đảo Cát Bà – Hạ Long, khẳng định giá trị toàn cầu nổi bật (OUV) của khu vực.
Về kết nối hạ tầng, Cát Hải giữ vai trò chiến lược giữa Hải Phòng – Quảng Ninh – Hà Nội, sở hữu hệ thống giao thông hiện đại hàng đầu vùng duyên hải Bắc Bộ:
- Cầu vượt biển Tân Vũ – Lạch Huyện (15,6 km) – cây cầu vượt biển dài nhất Việt Nam.
- Cáp treo Cát Hải – Phù Long – tuyến cáp treo xuyên đảo phục vụ du lịch.
- Cảng nước sâu quốc tế Lạch Huyện – một trong những cảng cửa ngõ lớn nhất miền Bắc.
- Tổ hợp sản xuất ô tô VinFast Cát Hải – biểu tượng công nghiệp hiện đại của Việt Nam.
Đặc biệt, tuyến đường hoa giấy ven biển dài hơn 20 km, ôm theo núi và làng biển, được mệnh danh là “con đường ven biển đẹp nhất miền Bắc”, trở thành biểu tượng du lịch mới của Cát Hải.
Đặc khu Cát Hải là thiên đường nghỉ dưỡng – khám phá dành cho du khách yêu thiên nhiên hoang sơ:
- Tắm biển tại Cát Cò, Cát Dứa, Tùng Thu, Vạn Bội, vịnh trung tâm Cát Bà…
- Tham quan các hang động kỳ thú: Thiên Long, Trung Trang, Quân Y…
- Trải nghiệm leo núi, chèo kayak, lặn ngắm san hô, đạp xe xuyên rừng quốc gia, khám phá làng chài Việt Hải…
- Thưởng thức đặc sản địa phương: cá song, bề bề, tu hài, ngao Phù Long, gà Liên Minh, mật ong rừng, cam Gia Luận, khoai sọ Hiền Hào… đặc biệt là nước mắm Cát Hải – thương hiệu trăm năm nổi tiếng cả nước.
Đặc khu Bạch Long Vĩ
Đặc khu Bạch Long Vĩ có diện tích tự nhiên 3,07 km², dân số khoảng 686 người. Đây là đảo xa bờ nhất của Việt Nam trong Vịnh Bắc Bộ, cách đất liền Hải Phòng khoảng 110 km, giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong chiến lược an ninh – quốc phòng và bảo vệ chủ quyền biển đảo.
Nằm giữa trung tâm Vịnh Bắc Bộ (cách Hòn Dấu 110 km, đảo Hạ Mai 70 km, mũi Ta Chiao – Hải Nam khoảng 130 km), Bạch Long Vĩ có vị trí trọng yếu trong mở rộng vùng biển, phân định ranh giới trên biển và là một trong 8 ngư trường lớn của khu vực. Đây cũng là điểm trung chuyển, hậu cần nghề cá quan trọng đối với ngư dân vùng Bắc Bộ.
Dân cư trên đảo phần lớn sống bằng đánh bắt thủy hải sản và dịch vụ hậu cần nghề cá. Vào mùa biển động, âu cảng Bạch Long Vĩ là nơi hàng trăm tàu thuyền vào neo đậu tránh trú bão. Bên cạnh 120 hộ dân ở 4 khu dân cư, trên đảo còn có các lực lượng vũ trang, công chức, viên chức và cán bộ các ngành: hàng hải, cứu nạn, giao thông vận tải, khí tượng – hải văn, điện lực, xây dựng…
Đảo có nhiều điểm văn hóa – tâm linh như chùa Bạch Long, đền thờ Đức Thánh Trần, đền tưởng niệm các anh hùng liệt sĩ, cột cờ thanh niên xung phong, cùng các công trình phục vụ du lịch, tạo nên bản sắc riêng của vùng đảo tiền tiêu.
Trong điều kiện sinh hoạt còn khó khăn, đặc khu được kỳ vọng sẽ thu hút đầu tư vào các hạng mục thiết yếu như cấp nước sạch, điện gió – điện mặt trời, trường học, trạm y tế, giao thông và hạ tầng hậu cần nghề cá, từng bước cải thiện đời sống người dân.
Năm 2020, thành phố Hải Phòng đưa vào khai thác tàu Hoa Phượng Đỏ, chuyên chở khách và hàng hóa từ cảng Đông Hải 1 (Hải An) ra đảo với tần suất 3 chuyến/tháng. Tàu có khả năng chịu sóng cấp 7 – gió cấp 9, rút ngắn thời gian di chuyển xuống còn khoảng 5 giờ, giúp người dân không còn phải đi nhờ tàu cá hay tàu quân sự như trước đây.
Ngày nay, Bạch Long Vĩ không chỉ là điểm tựa hậu cần nghề cá mà còn là địa bàn có vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng trong việc phát triển kinh tế biển gắn với bảo vệ chủ quyền quốc gia.
Đặc khu Cồn Cỏ
Ngày 1/7/2025, huyện đảo Cồn Cỏ (tỉnh Quảng Trị) – hòn đảo duy nhất của địa phương – chính thức được nâng cấp thành Đặc khu Cồn Cỏ, theo quyết định của Chính phủ sau khi Quảng Trị và Quảng Bình tiến hành sáp nhập hành chính.
Đặc khu Cồn Cỏ có diện tích tự nhiên khoảng 2,3 km², với gần 500 người sinh sống, trong đó có 24 hộ gia đình với hơn 80 nhân khẩu định cư lâu dài. Phần lớn cư dân là lực lượng quân đội và các hộ dân trẻ ra đảo lập nghiệp, giữ vai trò quan trọng trong việc phát triển kinh tế – xã hội gắn với nhiệm vụ đảm bảo an ninh nơi tuyến đầu.
Nằm ở cửa ngõ phía Nam Vịnh Bắc Bộ, Cồn Cỏ giữ vị trí đặc biệt quan trọng trong chiến lược quốc phòng – an ninh và sở hữu hệ tài nguyên sinh vật biển phong phú. Trong kháng chiến chống Mỹ, nơi đây được mệnh danh là “lá chắn thép”, ghi dấu nhiều chiến công của quân dân Quảng Trị nói riêng và cả nước nói chung.
Về tự nhiên, Cồn Cỏ hình thành từ hoạt động phun trào núi lửa cách nay hơn 40.000 năm, tạo nên giá trị cảnh quan và địa chất đặc biệt hiếm có. Các thềm đá bazan uốn lượn quanh bờ biển, những bãi tắm hoang sơ được tạo thành từ vụn san hô – sò – điệp, cùng làn nước biển trong xanh khiến đảo như một “bảo tàng thiên nhiên ngoài trời”. Khí hậu ôn hòa, môi trường trong lành là nền tảng để phát triển du lịch sinh thái và nghỉ dưỡng biển đảo.
Cồn Cỏ nằm trong ngư trường Con Hổ rộng gần 9.000 km², điểm giao thoa của các dòng hải lưu Bắc – Nam giữa Vịnh Bắc Bộ và Biển Đông, tạo nên sự đa dạng sinh học và nguồn lợi hải sản dồi dào.
Đảo còn được biết đến với nhiều tên gọi như Hòn Cỏ, Thảo Phù, Con Hổ hay Hòn Mệ. Nhìn từ trên cao, Cồn Cỏ giống như con rùa khổng lồ hướng đầu về Tây Nam. Vào những ngày trời quang, từ bãi biển Cửa Tùng có thể nhìn thấy rõ đảo với hai điểm cao màu xanh thẫm nổi bật trên nền biển biếc.
Đặc khu Cồn Cỏ hôm nay không chỉ giữ vai trò tiền tiêu về chủ quyền, mà còn là nơi khởi nguồn của nhiều câu chuyện đẹp về tinh thần thanh niên xung phong. Những hộ dân đầu tiên ra đảo phần lớn thuộc lực lượng thanh niên xung phong hai xã Vĩnh Quang và Vĩnh Thạch (Vĩnh Linh). Họ tình nguyện đặt những viên gạch đầu tiên xây dựng đảo theo mô hình “Đảo Thanh niên”, mở ra hướng phát triển kinh tế – xã hội và định cư lâu dài cho các thế hệ sau.
Với vị thế mới là Đặc khu Cồn Cỏ, hòn đảo tiền tiêu của Tổ quốc được kỳ vọng sẽ đón nhận nguồn lực đầu tư lớn hơn, phát triển theo hướng bền vững, kết hợp hài hòa giữa du lịch sinh thái biển đảo – bảo tồn thiên nhiên – và bảo vệ chủ quyền biển đảo.
Đặc khu Lý Sơn
Huyện đảo Lý Sơn chính thức mang tên mới – Đặc khu Lý Sơn kể từ ngày 1/7/2025. Việc trở thành đặc khu không chỉ là sự thay đổi về địa giới hành chính, mà còn mở ra kỳ vọng đưa hòn đảo tiền tiêu trở thành trung tâm kinh tế biển, văn hóa – du lịch và quốc phòng quan trọng của Việt Nam.
Từ đất liền Sa Kỳ, vượt 15 hải lý đường thủy là đến Lý Sơn – nơi người Việt đã sinh sống từ rất lâu đời và lưu giữ nhiều di sản văn hoá độc đáo. Đây được xem như một “bảo tàng sống” về quá trình xác lập và bảo vệ chủ quyền dân tộc trên quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa.
Lý Sơn là một trong những đảo núi lửa điển hình của Việt Nam, được hình thành từ các đợt phun trào kéo dài từ 11 triệu năm đến hơn 3.000 năm trước. Đặc khu bao gồm: Đảo Lớn (Cù Lao Ré), Đảo Bé (Cù Lao Bờ Bãi), Hòn Mù Cu
Trên đảo Lớn có 5 miệng núi lửa: Thới Lới, Giếng Tiền, Hòn Sỏi, Hòn Tai và Hòn Vung. Đảo Bé còn có hai miệng núi lửa cổ hiếm gặp là Hòn Đụn và Bãi Hang. Những dấu tích núi lửa tạo nên hệ thống hang động, vách đá bazan, các bãi biển cát trắng – trở thành “pháo đài tự nhiên” giữa biển khơi.
Thiên nhiên ưu ái cho Lý Sơn những thắng cảnh nổi tiếng: Cổng Tò Vò trên cạn và dưới nước, Đỉnh Bàn Cờ – điểm ngắm bình minh đẹp nhất đảo, Hang Câu, Bãi biển đảo Bé, Mù Cu
Khung cảnh nguyên sơ, nước biển xanh ngọc và địa chất núi lửa độc đáo giúp Lý Sơn trở thành một trong những điểm du lịch biển đảo hấp dẫn nhất miền Trung.
Đặc khu Lý Sơn có diện tích tự nhiên hơn 10 km² và dân số gần 24.000 người (tính đến 6/2025). Mật độ dân số khoảng 2.134 người/km² – cao nhất trong 13 đặc khu của Việt Nam. Người dân chủ yếu sinh sống bằng: Nghề khai thác hải sản, Trồng hành – tỏi trên nền đất bazan, Dịch vụ du lịch…
Trong những năm gần đây, du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, thu hút hàng trăm nghìn lượt khách mỗi năm.
Lý Sơn là quê hương của Hải đội Hoàng Sa – Bắc Hải, lực lượng hùng binh được tổ chức từ cuối thế kỷ XVII. Nhiệm vụ của họ là: Thu thập sản vật, Đo đạc thủy trình, Dựng bia chủ quyền, Bảo vệ Hoàng Sa – Trường Sa
Dưới thời vua Minh Mạng, nhiệm vụ này được đặc biệt củng cố. Nhiều chứng tích còn tồn tại đến nay như: Âm Linh Tự, Mộ lính Hoàng Sa, Lễ Khao Lề Thế Lính Hoàng Sa. Đây đều là “địa chỉ đỏ” giáo dục truyền thống yêu nước và khẳng định chủ quyền biển đảo Việt Nam.
Lý Sơn là điểm giao thoa văn hóa Sa Huỳnh – Champa – Đại Việt. Nhiều tín ngưỡng, phong tục của cư dân biển miền Trung được bảo tồn nguyên vẹn hàng trăm năm, tạo nên bản sắc riêng của đặc khu.
Đặc khu Lý Sơn hôm nay vừa mang giá trị địa chất – tự nhiên độc đáo, vừa giữ vai trò lịch sử – quốc phòng quan trọng, đồng thời sở hữu tiềm năng lớn để phát triển du lịch biển đảo, văn hoá và kinh tế biển bền vững.
Đặc khu Hoàng Sa
Quần đảo Hoàng Sa là một trong hai quần đảo xa bờ thuộc chủ quyền từ lâu đời của Việt Nam. Trong lịch sử, quần đảo này từng được gọi là “Bãi Cát Vàng”, và trên các hải đồ quốc tế thường ghi dưới tên Paracels. Hoàng Sa gồm 37 đảo, đá, bãi cạn, bãi ngầm và nhiều thực thể địa lý khác, nằm trên vùng biển rộng khoảng 30.000 km² thuộc huyện Hoàng Sa, thành phố Đà Nẵng.
Tổng diện tích phần nổi của quần đảo chỉ khoảng 10 km², trong đó đảo Phú Lâm là đảo lớn nhất với diện tích xấp xỉ 1,5 km². Về khoảng cách đến đất liền, từ đảo Tri Tôn đến mũi Ba Làng An (tỉnh Quảng Ngãi) là 135 hải lý và đến đảo Lý Sơn khoảng 123 hải lý. Hoàng Sa nằm gần như ngang với dải bờ biển các tỉnh Quảng Trị, Thừa Thiên Huế, Quảng Nam và một phần tỉnh Quảng Ngãi.
Khu vực Hoàng Sa nằm trong vùng “xích đạo từ”, nơi độ sai lệch từ trường rất nhỏ, tạo điều kiện thuận lợi cho việc định hướng và di chuyển trên biển. Khí hậu nơi đây mang tính nhiệt đới nóng ẩm, mưa nhiều, thường xuất hiện sương mù và chịu ảnh hưởng của các cơn giông bão mạnh, đặc biệt từ tháng 6 đến tháng 8 hằng năm. Một số đảo có nguồn nước ngọt, cây cối phát triển, chim biển làm tổ theo mùa và là nơi sinh sống của nhiều loài rùa biển.
Nằm ở phía Đông Việt Nam, Hoàng Sa án ngữ tuyến hàng hải quốc tế huyết mạch nối liền Thái Bình Dương, Ấn Độ Dương và Đại Tây Dương. Vùng biển này giàu tiềm năng về tài nguyên, bao gồm khoáng sản, dầu khí và nguồn lợi hải sản phong phú. Quan trọng hơn, Hoàng Sa giữ vị trí chiến lược đặc biệt, có khả năng kiểm soát các tuyến đường biển và đường hàng không đi qua khu vực Bắc Biển Đông. Đây là yếu tố then chốt về quốc phòng – an ninh, khẳng định vai trò của Hoàng Sa trong việc bảo vệ chủ quyền và lợi ích quốc gia trên biển của Việt Nam.
Đặc khu Trường Sa
Đặc khu Trường Sa được thành lập trên cơ sở toàn bộ diện tích tự nhiên và dân số của thị trấn Trường Sa, xã Song Tử Tây và xã Sinh Tồn, với tổng diện tích hơn 500 km², nằm ở phía đông và đông nam vùng biển Việt Nam. Đây là khu vực gồm hơn 100 đảo, đá, bãi cạn và rạn san hô, cách Cam Ranh (Khánh Hòa) khoảng 248 hải lý, và cách Vũng Tàu 305 hải lý.
Trường Sa hiện sở hữu hệ thống hạ tầng biển – đảo tương đối đồng bộ, bao gồm cầu cảng, sân bay, đèn biển, trạm khí tượng thủy văn, trường học, bệnh xá và đặc biệt là hệ thống âu tàu quy mô lớn. Các âu tàu tại Trường Sa, Song Tử Tây, Sinh Tồn, Nam Yết, Sơn Ca, Đá Tây, Thuyền Chài, Trường Sa Đông, Đá Lớn, Núi Le, Tiên Nữ… có khả năng tiếp nhận hàng trăm tàu thuyền, trở thành nơi tránh trú bão an toàn và là điểm tựa quan trọng cho ngư dân vươn khơi bám biển.
Trên toàn đặc khu hiện có 9 ngọn hải đăng do Công ty Bảo đảm An toàn Hàng hải Biển Đông và Hải đảo quản lý từ năm 1993. Các đèn biển này đóng vai trò dẫn đường quan trọng cho tàu thuyền hoạt động ở ngư trường Trường Sa và các tuyến hàng hải quốc tế đi qua Biển Đông.
Đặc khu Trường Sa cũng là nơi hiện diện đời sống văn hóa – tâm linh đặc biệt của cư dân biển đảo với nhiều ngôi chùa nổi tiếng như chùa Trường Sa, Song Tử Tây, Sinh Tồn, Nam Yết, Sơn Ca, Phan Vinh, Đá Tây, Trường Sa Đông… Đây là điểm tựa tinh thần cho quân và dân đang làm nhiệm vụ tại vùng biển tiền tiêu của Tổ quốc.
Hiện toàn đặc khu có gần 100 hộ dân sinh sống, phân bố rải rác trên nhiều đảo, nhưng tập trung đông nhất tại thị trấn Trường Sa, hai xã Song Tử Tây và Sinh Tồn, cùng làng chài Đá Tây. Tất cả các đảo có dân cư đều được trang bị trung tâm y tế hoặc bệnh xá, bảo đảm chăm sóc sức khỏe trong điều kiện xa đất liền.
Trong nhiều năm qua, các tỉnh thành và doanh nghiệp trong cả nước đã dành sự quan tâm lớn cho Trường Sa thông qua các công trình ý nghĩa: Nhà khách Thủ đô trên đảo Trường Sa (Hà Nội), Nhà tưởng niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh (Nghệ An), bia tưởng niệm liệt sĩ tại đảo Trường Sa (Bình Phước), Nhà văn hóa tại Song Tử Tây và Sơn Ca, tượng đài Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn tại Song Tử Tây, trung tâm văn hóa Nam Yết… Những công trình này góp phần nâng cao đời sống tinh thần cho quân và dân trên đảo.
Dù ở nơi đầu sóng ngọn gió với điều kiện khí hậu khắc nghiệt, quân và dân Trường Sa vẫn luôn kiên cường bám biển, bám đảo. Chính sự vững vàng ấy là nền tảng để Đặc khu Trường Sa tiếp tục phát triển mạnh mẽ, đón nhận cơ hội mới và trở thành điểm tựa chiến lược trong phát triển kinh tế biển, củng cố quốc phòng – an ninh và khẳng định chủ quyền biển đảo thiêng liêng của Việt Nam.
Đặc khu Phú Quý
Từ một huyện đảo nhỏ giữa đại dương, Phú Quý chính thức trở thành Đặc khu biển trực thuộc tỉnh Lâm Đồng mới sau khi Lâm Đồng, Bình Thuận và Đắk Nông hợp nhất. Đây không chỉ là sự thay đổi địa giới hành chính mà còn mở ra một chương phát triển mới, đưa hòn đảo tiền tiêu trở thành điểm tựa chiến lược của cả khu vực Nam Trung Bộ và Tây Nguyên.
Cách đất liền hơn 100 km, Phú Quý là quần đảo gồm 12 đảo lớn nhỏ với diện tích 17,82 km², được xem như “cực Nam” của hệ thống đảo ven bờ miền Trung. Với vị trí đặc biệt quan trọng, đảo từ lâu đã giữ vai trò hậu cứ bảo vệ chủ quyền, an ninh hàng hải. Nay, khi trở thành Đặc khu, Phú Quý tiếp tục gánh vác trọng trách mới: không chỉ giữ biển mà còn phát triển kinh tế biển một cách mạnh mẽ, bền vững.
Toàn đảo hiện có hơn 1.700 tàu cá, trong đó gần 600 tàu công suất lớn; sản lượng thủy sản mỗi năm đạt hơn 36.000 tấn, gấp ba lần so với hai thập niên trước. Nghề biển vừa là sinh kế, vừa là sợi dây gắn kết cộng đồng và gìn giữ hồn đảo. Điện lưới quốc gia đã phủ 24/24 giờ, nước sạch, thông tin liên lạc, trường học, trạm y tế và các dịch vụ công đều đã tiếp cận từng khu dân cư. Đảo hiện có hơn 27.800 thuê bao di động và 5.700 thuê bao internet, tạo nền tảng thuận lợi cho thương mại điện tử, quảng bá du lịch và đời sống số phát triển.
Đời sống người dân thay đổi rõ rệt theo từng năm. Từ 58 hộ nghèo vào năm 2005, Phú Quý hiện chỉ còn 21 hộ nghèo, chiếm 0,31% dân số. Hạ tầng y tế, giáo dục, giao thông và công nghệ thông tin tiếp tục nâng chất lượng sống và tạo điều kiện để người dân an cư, lập nghiệp. “Chưa bao giờ tương lai của đảo rõ ràng như bây giờ”, bà Nguyễn Thị Lan, một cư dân lâu năm chia sẻ.
Cùng với sự thay đổi về hạ tầng, Phú Quý đang bứt phá mạnh mẽ về du lịch. Vẻ đẹp tự nhiên nguyên sơ của Bãi Nhỏ – Gành Hang, vịnh Triều Dương, núi Cao Cát, hải đăng Phú Quý cùng hệ sinh thái biển phong phú tạo nên sức hút đặc biệt. Không chỉ là điểm đến nghỉ dưỡng, đảo còn là không gian văn hóa sống động với lễ hội cầu ngư, tiếng trống chầu, những câu chuyện tổ tiên khai mở vùng biển được gìn giữ qua nhiều thế hệ. Năm 2024, Phú Quý đón hơn 400.000 lượt khách – con số ấn tượng với một địa phương chỉ khoảng 32.000 dân. Khởi nghiệp du lịch trở thành xu hướng mới với hàng loạt mô hình homestay, tour lặn ngắm san hô, trải nghiệm văn hóa biển và du lịch kết hợp bảo tồn.
Hạ tầng thiết yếu của đảo tiếp tục được đầu tư mạnh: hai nhà máy nước với tổng công suất khai thác khoảng 1.200 m³/ngày, năm giếng nước khai thác từ 60–180 m³/ngày; nhà máy điện diesel 10 MW; điện gió 6 MW và hệ thống điện mặt trời 732 kWp/683 kWac. Những công trình này tạo nền tảng để Phú Quý phát triển đồng bộ, hướng đến mô hình đặc khu biển hiện đại – nơi kinh tế, du lịch, văn hóa và quốc phòng cùng phát triển bền vững.
Đặc khu Côn Đảo
Côn Đảo chính thức trở thành đặc khu duy nhất trực thuộc TP.HCM từ ngày 1-7-2025. Sự kiện này đánh dấu bước chuyển quan trọng về hành chính, đồng thời mở ra định hướng phát triển mới cho hòn đảo gắn liền với lịch sử đấu tranh kiên cường của dân tộc.
Nằm cách TP.HCM khoảng 230 km về phía Đông Nam, Côn Đảo gồm 16 hòn đảo với diện tích gần 76 km² đất liền và gần 200 km² vùng biển. Dân số đặc khu hơn 10.000 người, sinh sống chủ yếu trên đảo lớn Côn Sơn. Không tổ chức theo mô hình xã – phường, đặc khu được chia thành 9 khu dân cư với 42 tổ dân phố, bảo đảm quản lý tập trung và hiệu quả.
Côn Đảo là “địa chỉ đỏ” trong lịch sử Việt Nam, gắn liền với hệ thống nhà tù Côn Đảo, chuồng cọp Pháp – Mỹ và nghĩa trang Hàng Dương – nơi yên nghỉ của hàng vạn chiến sĩ cách mạng và đồng bào yêu nước. Yếu tố lịch sử này tạo nên giá trị văn hóa và tinh thần đặc biệt mà không địa phương nào có được.
Bên cạnh những chứng tích lịch sử, Côn Đảo còn sở hữu hệ sinh thái biển – rừng nguyên sơ vào bậc nhất cả nước. Rạn san hô, thảm cỏ biển, rừng ngập mặn, các loài chim biển, cá heo và đặc biệt là rùa biển (vích) – loài lên bờ đẻ trứng hằng năm tại đây với mật độ lớn nhất Việt Nam – khiến Côn Đảo trở thành vùng lõi quan trọng về bảo tồn thiên nhiên. Sự đa dạng sinh học này cũng là nền tảng để phát triển du lịch sinh thái và du lịch nghỉ dưỡng cao cấp.
Hạ tầng giao thông được đầu tư mạnh mẽ giúp Côn Đảo ngày càng “gần hơn” với đất liền. Cảng Bến Đầm và cảng tàu khách đã được nâng cấp; hiện có ba tuyến tàu cao tốc từ Vũng Tàu, Trần Đề và TP.HCM. Giao thông hàng không đang được mở rộng; dự án nâng cấp sân bay Côn Đảo dự kiến hoàn thành vào năm 2030, với công suất 2 triệu lượt khách/năm, mở kết nối trực tiếp tới các trung tâm kinh tế lớn trong và ngoài nước.
Địa hình Côn Đảo phần lớn là núi dốc mạnh, với những đỉnh cao như Núi Thánh Giá (577 m) và Núi Chúa (515 m), bao quanh bởi vùng biển nông giàu san hô. Sự kết hợp giữa núi – rừng – biển tạo nên cảnh quan hùng vĩ và bầu không khí trong lành hiếm có. Côn Đảo vì thế được mệnh danh là thiên đường nghỉ dưỡng của Việt Nam, thu hút du khách bởi sự bình yên, hoang sơ và nét đẹp tinh khiết của thiên nhiên.
Để xây dựng hình ảnh Côn Đảo văn minh – xanh – sạch – đẹp, chính quyền địa phương khuyến nghị du khách: không đốt vàng mã tại các điểm di tích; hạn chế sử dụng túi nilon và chai nhựa dùng một lần; bảo vệ cảnh quan và di sản khi tham quan; không lan truyền thông tin sai sự thật về văn hóa – lịch sử; không săn bắt, mua bán hay vận chuyển động vật hoang dã, đặc biệt là rùa biển; đồng thời ưu tiên sử dụng các sản phẩm địa phương nhằm hỗ trợ cộng đồng dân cư trên đảo.
Đặc khu Kiên Hải
Đặc khu Kiên Hải (tỉnh An Giang) được thành lập trên cơ sở sắp xếp lại bốn xã đảo trước đây gồm Hòn Tre, Lại Sơn, Nam Du và An Sơn. Toàn đặc khu có 23 đảo lớn nhỏ thuộc vùng biển Tây Nam, với diện tích tự nhiên 27,85 km² và dân số khoảng 20.550 người. Trung tâm hành chính đặt tại xã Hòn Tre, cách thành phố Rạch Giá khoảng 30 km đường biển.
Người dân Kiên Hải chủ yếu sinh sống bằng nghề khai thác – nuôi trồng thủy sản, sản xuất nông nghiệp và dịch vụ du lịch. Giao thông giữa đất liền và các đảo hoàn toàn bằng đường thủy, thuận lợi nhờ các tuyến tàu cao tốc hoạt động thường xuyên. Hầu hết các xã đã được đầu tư đường bê tông quanh đảo và hệ thống giao thông nông thôn, giúp việc di chuyển của người dân trở nên dễ dàng hơn.
Hòn Tre là đảo gần đất liền nhất, diện tích hơn 4 km² với hơn 4.000 cư dân. Đảo có tuyến đường chính dài khoảng 11 km chạy quanh đảo, có trạm cấp nước phục vụ sinh hoạt; vào mùa khô, người dân vẫn phải sử dụng thêm nguồn nước khe suối.
Lại Sơn (Hòn Sơn) là xã lớn nhất của đặc khu, diện tích 11,7 km², nằm cách Hòn Tre khoảng 30 km và cách Rạch Giá gần 60 km. Với dân số khoảng 8.000 người, Lại Sơn sở hữu nhiều bãi biển đẹp như Bãi Bấc, Bãi Thiên Tuế, Bãi Nhà, cùng nguồn hải sản dồi dào. Đây cũng là khu du lịch địa phương được công nhận và đạt chuẩn nông thôn mới từ năm 2018.
An Sơn nằm cách Rạch Giá 90 km, gồm 11 đảo lớn nhỏ, diện tích 6,75 km² và hơn 4.000 cư dân. Trung tâm hành chính của xã đặt tại hòn Củ Tron – đảo lớn nhất của quần thể Nam Du. Các bãi biển nổi tiếng của An Sơn gồm Bãi Ngự, Bãi Cây Mến và Bãi Đất Đỏ.
Nam Du nằm cách An Sơn 7 km, có diện tích 4,4 km² và hơn 4.000 dân sinh sống. Trung tâm hành chính đặt tại đảo Hòn Ngang. Xã có 10 đảo lớn nhỏ, trong đó Hòn Mấu và Hòn Dầu là hai điểm đến nổi tiếng với bãi biển xanh trong và cảnh quan nguyên sơ.
Toàn đặc khu Kiên Hải có vùng hải phận rộng, rất thuận lợi để phát triển kinh tế biển: khai thác – nuôi trồng hải sản, dịch vụ hậu cần nghề cá và du lịch sinh thái biển. Các đảo sở hữu nhiều bãi biển đẹp, nước trong, cát trắng, phong cảnh hoang sơ, cùng nguồn hải sản phong phú và cộng đồng cư dân thân thiện – tạo tiềm năng lớn để Kiên Hải trở thành điểm đến du lịch biển đặc sắc của Tây Nam Bộ.
Đặc khu Phú Quốc
Phú Quốc là một trong ba đặc khu mới của tỉnh An Giang, bên cạnh đặc khu Thổ Châu và Kiên Hải. Đặc khu Phú Quốc có diện tích hơn 589 km², được thành lập trên cơ sở toàn bộ diện tích tự nhiên và dân số của hai phường Dương Đông, An Thới và sáu xã Dương Tơ, Hàm Ninh, Cửa Dương, Bãi Thơm, Gành Dầu, Cửa Cạn của thành phố Phú Quốc (cũ).
Với vị thế là đơn vị hành chính – kinh tế đặc biệt, đặc khu Phú Quốc giữ vai trò chiến lược trong phát triển kinh tế biển, du lịch, thương mại quốc tế và thu hút đầu tư nước ngoài. Nhờ hệ thống hạ tầng đồng bộ gồm sân bay quốc tế, cảng biển, cảng du thuyền, cùng mạng lưới giao thông liên vùng, Phú Quốc trở thành điểm kết nối quan trọng giữa Việt Nam với các quốc gia ASEAN và nhiều trung tâm kinh tế lớn trên thế giới.
Mô hình đặc khu giúp Phú Quốc được áp dụng cơ chế, chính sách linh hoạt và đột phá về đầu tư, tài chính, đất đai và thủ tục hành chính. Bộ máy điều hành có quyền tự chủ cao, hoạt động tinh gọn và gần dân, tạo điều kiện xử lý nhanh các thủ tục, tháo gỡ điểm nghẽn và thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội.
Định hướng lâu dài của đặc khu tập trung vào các ngành kinh tế biển: du lịch nghỉ dưỡng – giải trí, logistics hàng hải, nuôi trồng – chế biến thủy sản, năng lượng tái tạo và các ngành công nghệ cao. Các dự án hạ tầng trọng điểm như sân bay quốc tế Phú Quốc, cảng nước sâu An Thới, đường trục Bắc – Nam và hệ thống cảng du lịch giúp đảo ngọc trở thành trung tâm giao thương lớn của khu vực.
Bên cạnh phát triển kinh tế, Phú Quốc chú trọng bảo tồn thiên nhiên, đặc biệt là Khu bảo tồn biển rộng hơn 26.000 ha – nơi lưu giữ nhiều hệ sinh thái quý hiếm như rạn san hô, thảm cỏ biển và các loài động vật có nguy cơ tuyệt chủng như bò biển (dugong) và rùa biển. Đảo đang hướng đến mô hình phát triển du lịch xanh, nghỉ dưỡng sinh thái và gìn giữ bản sắc văn hóa địa phương, nhằm bảo đảm sự phát triển bền vững cho các thế hệ tương lai.
Đặc khu Thổ Châu
Đặc khu Thổ Châu thuộc tỉnh An Giang, được thành lập trên cơ sở xã Thổ Châu (trước đây thuộc thành phố Phú Quốc, tỉnh Kiên Giang). Đặc khu có diện tích tự nhiên 13,98 km² với dân số khoảng 1.896 người, bao gồm 8 hòn đảo lớn nhỏ: đảo Thổ Châu, hòn Hàn (hòn Nhạn, hòn Chim), hòn Kèo Ngựa (hòn Xanh), hòn Từ, hòn Cao, hòn Cao Cát, hòn Mô và hòn Khô.
Nằm ở vị trí tiền tiêu trên vùng biển Tây Nam của Tổ quốc, Thổ Châu cách trung tâm đặc khu Phú Quốc khoảng 101 km và cách phường Rạch Giá (tỉnh An Giang) hơn 200 km. Đây là khu vực có ý nghĩa chiến lược quan trọng khi sở hữu điểm cơ sở A1 trong hệ thống đường cơ sở dùng để tính chiều rộng lãnh hải của Việt Nam. Đặc khu cũng chỉ cách tuyến hàng hải quốc tế gần 12 hải lý và nằm trong vùng biển lịch sử tiếp giáp Vương quốc Campuchia.
Là một trong ba đặc khu của tỉnh An Giang, Thổ Châu giữ vai trò đặc biệt về quốc phòng – an ninh và là tiền đồn bảo vệ chủ quyền vùng biển Tây Nam. Mặc dù hiện tại chưa phát triển du lịch và hạ tầng còn rất hạn chế, nơi đây vẫn được định hướng trở thành điểm đến du lịch cao cấp trong tương lai nhờ cảnh quan nguyên sơ, hệ sinh thái biển giàu có và vị trí biệt lập đặc biệt.
Người dân trong đặc khu chủ yếu sinh sống bằng nghề đánh bắt – nuôi trồng – chế biến hải sản và các dịch vụ hậu cần nghề cá. Từ tháng 5 đến tháng 10 hằng năm, do ảnh hưởng gió mùa Tây Nam, gần 200 hộ dân phải di dời tạm thời từ Bãi Ngự sang Bãi Dong để đảm bảo an toàn sinh hoạt.
Giao thông đến Thổ Châu hiện còn nhiều khó khăn: trung bình 5 ngày mới có một chuyến tàu từ Phú Quốc ra đảo, và tàu ngừng hoạt động hoàn toàn khi biển động hoặc có bão. Trên đảo, hệ thống đường giao thông nhỏ hẹp, nguồn nước sinh hoạt khan hiếm và điện chưa cung cấp đủ 24/24 giờ.
Dù còn nhiều thách thức về hạ tầng, Thổ Châu sở hữu tiềm năng lớn để phát triển thành điểm du lịch sinh thái – nghỉ dưỡng cao cấp trong tương lai, đồng thời tiếp tục giữ vai trò trọng yếu trong bảo vệ chủ quyền biển đảo ở vùng biển Tây Nam của Việt Nam.
