Lễ giỗ Bà Hoàng Phi Yến được tổ chức hằng năm vào ngày 17–18 tháng 10 âm lịch tại Miếu Bà Phi Yến (An Sơn Miếu) – một trong những địa điểm tâm linh quan trọng nhất tại Côn Đảo. Miếu thờ Bà Lê Thị Răm, thứ phi của Chúa Nguyễn Phúc Ánh (Nguyễn Ánh), người phụ nữ được người dân tôn kính bởi tài sắc, đức hạnh và lòng yêu nước kiên trung. Truyền thuyết bi thương nhưng giàu khí tiết về cuộc đời bà đã trở thành một phần sâu đậm trong tâm thức cư dân đảo và du khách thập phương.
- Tên lễ hội: Lễ giỗ Bà Hoàng Phi Yến
- Thời gian: Ngày 17–18 tháng 10 âm lịch hằng năm
- Địa điểm: Miếu Bà Phi Yến (An Sơn Miếu), Đặc khu Côn Đảo, Thành phố Hồ Chí Minh
Nguồn gốc lịch sử của lễ giỗ Bà Phi Yến
Năm 1783, sau khi thất bại trước quân Tây Sơn, Nguyễn Ánh cùng gia quyến và khoảng 100 hộ tùy tùng chạy ra Côn Sơn lánh nạn. Tại đây, ông cùng dân địa phương lập nên ba làng: An Hải, An Hội và Cỏ Ống. Trong thời gian ở đảo, Nguyễn Ánh có ý định đưa con trai cả – Hoàng tử Hội An (tên tục là Cải) – theo Giám mục Bá Đa Lộc sang Pháp cầu viện.
Bà Phi Yến (Lê Thị Răm) đã can gián: “Việc đánh nhau với Tây Sơn là chuyện trong nhà. Chúa công không nên cầu viện ngoại bang, thắng cũng chẳng vẻ vang, mà hậu họa lại khó lường.”
Lời khuyên khiến Nguyễn Ánh nổi giận, nghi bà thông đồng với Tây Sơn và định xử tội. Nhờ quần thần can thiệp, ông không giết bà nhưng tống giam bà vào một hang đá trên đảo Côn Lôn nhỏ – nơi về sau được gọi là Hòn Bà.
Khi Tây Sơn kéo quân ra đảo, Nguyễn Ánh vội lên thuyền bỏ chạy. Hoàng tử Cải, lúc đó mới 4 tuổi, đòi được theo mẹ. Trong cơn nóng giận, Nguyễn Ánh đã ném đứa bé xuống biển, thi thể trôi dạt vào bãi Cỏ Ống và được dân làng chôn cất.
Khi được dân giải cứu và biết tin con đã mất, Bà Phi Yến vô cùng đau đớn. Dân gian thương cảm mà hát câu:
“Gió đưa cây Cải về trời,
Rau Răm ở lại chịu đời đắng cay.”
Đến tháng 10 âm lịch năm 1785, dân làng An Hải tổ chức hội làm chay, rước bà về tham dự cho thêm phần trang trọng. Nhưng trong đêm hội, bà bị kẻ xấu xúc phạm danh tiết. Giữ trọn khí tiết của mình, bà đã quyên sinh. Người dân thương tiếc lập miếu thờ bà và tôn bà là người phụ nữ “Trung Trinh Tiết Liệt”.
Vì sao lễ giỗ được tổ chức vào ngày 17–18/10 âm lịch?
Theo truyền thống và các ghi chép dân gian, Bà Phi Yến mất vào tháng 10 âm lịch năm 1785, đúng thời điểm dân làng An Hải tổ chức hội làm chay. Do không có ghi chép chính xác về ngày mất, cộng đồng đã thống nhất dựa vào lệ xưa: tổ chức lễ theo hình thức “tiền lễ – chính lễ” kéo dài hai ngày.
- Ngày 17/10 âm lịch: diễn ra các hoạt động phần hội, trò chơi, thi cắm hoa, viết thư pháp… và đặc biệt là Lễ rước bài vị Hoàng tử Hội An – con trai Bà Phi Yến.
- Ngày 18/10 âm lịch: tổ chức lễ tế chính, được xem như ngày giỗ chính thức của Bà Phi Yến.
Tập tục này đã được duy trì hơn 200 năm, thể hiện tấm lòng trân trọng của người dân Côn Đảo đối với một người phụ nữ trung nghĩa, tiết liệt đã trở thành biểu tượng tinh thần của đảo.
Công nhận di sản và giá trị văn hóa
Miếu Bà Phi Yến đã được xếp hạng di tích cấp tỉnh. Ngày 28/10/2022, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành Quyết định 2705/QĐ-BVHTTDL, chính thức công nhận: “Lễ hội truyền thống Lễ giỗ Bà Phi Yến tại huyện Côn Đảo” là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Đây không chỉ là một sự ghi nhận lịch sử, mà còn giúp bảo tồn và lan tỏa nét văn hóa đặc sắc của cư dân Côn Đảo.
Chương trình lễ giỗ Bà Phi Yến (hằng năm)
Ngày 17/10 âm lịch – Tiền lễ
Phần hội:
- 08h30–11h30: Hội thi cắm hoa, chưng mâm quả, trò chơi dân gian
- 18h00–22h00: Viết và trưng bày thư pháp
- 19h00–22h00: Biểu diễn nghệ thuật – đờn ca tài tử
Phần lễ:
- Cúng viếng cả ngày
- 15h00–17h00: Lễ rước bài vị Hoàng tử Hội An
- 17h00–17h30: Cúng tiên thường, cúng chè xôi, dâng hoa – mâm ngũ quả
Ngày 18/10 âm lịch – Chính lễ
- 08h00–09h30: Kiểm tra nghi lễ
- 10h00: Tổ chức lễ tế chính
Ý nghĩa của lễ giỗ Bà Phi Yến đối với Côn Đảo
Lễ giỗ Bà Phi Yến không chỉ tưởng nhớ một người phụ nữ trung trinh tiết liệt, mà còn là dịp cộng đồng hướng về những giá trị đẹp của: lòng yêu nước, tình mẫu tử, đức hy sinh, đạo hiếu – đạo nghĩa, bản sắc văn hóa biển đảo.
Mỗi năm, hàng nghìn người dân và du khách đến Côn Đảo để dâng hương, cầu bình an và trải nghiệm không gian lễ hội trang nghiêm nhưng cũng chan chứa tình người, góp phần làm nên bản sắc đặc biệt của vùng đất linh thiêng này.
