Tín ngưỡng thờ Thủy Long Thánh Mẫu là một trong những lớp văn hóa tâm linh đặc sắc nhất của cư dân đảo Phú Quốc. Giữa vùng biển bao la, nơi người dân gắn đời mình với sóng gió, họ luôn cần một điểm tựa tâm linh để cầu bình an, mưa thuận gió hòa. Chính trong bối cảnh ấy, Thủy Long Thánh Mẫu – nữ thần cai quản sông biển – đã trở thành vị thần được tôn kính hàng trăm năm qua. Từ những di tích Dinh Bà đến hệ thống tín ngưỡng Bà – Cậu, đảo Phú Quốc lưu giữ một kho tàng văn hóa dân gian giàu bản sắc, kết hợp hài hòa giữa tín ngưỡng Việt, Chăm, Khmer và cư dân biển Nam Bộ.
Nguồn gốc của Thủy Long Thánh Mẫu trong văn hóa Việt
Từ tín ngưỡng Ngũ Hành đến nữ thần biển
Trong hệ thống tín ngưỡng dân gian Việt Nam, Ngũ Hành Nương Nương gồm năm vị nữ thần tượng trưng cho kim – mộc – thủy – hỏa – thổ. Trong đó, Thủy Đức Thánh Phi – hay Bà Thủy – được xem là nữ thần chủ quản nước, mưa, sông, suối và biển cả. Qua thời gian, khi người Việt mở cõi về phương Nam, tín ngưỡng thờ Bà Thủy dần tách khỏi hệ thống Ngũ Hành để trở thành một thực thể tâm linh độc lập, gần gũi hơn với đời sống ngư dân, thương hồ và cư dân miền biển.
Bước chuyển vào Nam Bộ
Khác với cư dân đồng bằng Bắc Bộ chủ yếu phụ thuộc nông nghiệp nội địa, cư dân miền Trung và Nam Bộ sống giữa hệ thống sông ngòi chằng chịt, biển cả bốn bề. Đối diện với hiểm nguy từ nước, họ phát triển mạnh mẽ các hình thức thờ: Bà Thủy, Bà Hỏa, Bà Chúa Xứ, Thiên Y A Na (Pô Inư Nagar), Bà Ngũ Hành, Bà Thủy Long…
Trong dòng chảy di cư này, Thủy Long Thánh Mẫu xuất hiện như vị nữ thần có quyền năng bảo hộ, giúp vượt qua sóng dữ, cứu ghe cộ, độ cho người đi biển.
Thủy Long Thánh Mẫu ở Phú Quốc – Nữ thần linh thiêng của đảo Ngọc
Vì sao đảo Phú Quốc đặc biệt tôn thờ Bà Thủy Long?
Phú Quốc là đảo lớn nhất Việt Nam, nơi cư dân từ nhiều vùng miền tìm tới khai phá từ thế kỷ XVII – XVIII. Để sinh tồn, họ phải đối diện trực tiếp với: sóng lớn, giông bão bất thường, đá ngầm, dòng chảy mạnh, tàu chìm, ghe lật….
Những rủi ro ấy khiến tín ngưỡng thờ nữ thần biển phát triển mạnh. Người dân tin rằng Bà Thủy Long cai quản cả vùng biển Tây Nam, chứng tri mọi lời khấn nguyện của dân chài.
Hệ thống các Dinh Bà tại Phú Quốc
Hiện nay, Phú Quốc có bốn Dinh Bà gắn với tín ngưỡng thờ nữ thần:
- Dinh Thủy Long Thánh Mẫu Dương Đông: Dinh nằm trông thẳng ra biển. Đây là di tích thờ Thủy Long Thánh Mẫu quan trọng nhất trên đảo. Ban thờ Bà được trang trí theo phong cách điện thờ Mẫu Tứ Phủ, có tủ quần áo Bà – tương tự các đền thờ Bà Chúa Xứ Nam Bộ.
- Dinh Bà Hàm Ninh: Còn gọi là Dinh Bà Thủy, nơi thờ chung Nam Hải (Cá Ông) và Thủy Long Thánh Mẫu. Tại đây thường lưu giữ các bộ xương cá voi và có đầy đủ lễ vật đặc trưng của cư dân biển.
- Dinh Bà Cửa Cạn: Thờ Bà Kim Giao – nhân vật truyền thuyết khai phá đảo Phú Quốc. Những cánh đồng Bà từng khai hoang và dấu vết chuồng trâu xưa vẫn còn được người dân lưu truyền đến nay.
- Dinh Bà Ông Lang: Thờ Bà Lớn Tướng Lê Kim Định – tương truyền là phu nhân của anh hùng Nguyễn Trung Trực. Câu chuyện về Bà hòa quyện giữa lịch sử và truyền thuyết, biểu trưng cho tinh thần bảo vệ đảo Ngọc.
Danh xưng Thủy Long Thánh Mẫu – Bà là ai?
Trong đời sống tín ngưỡng Phú Quốc, Bà có nhiều cách gọi:
- Thủy Long Thánh Mẫu
- Bà Thủy
- Thủy Long Nương Nương
- Bà Kim Giao (dạng bản địa hóa)
- Mẫu Thoải (từ hệ thống Tứ Phủ)
Người dân quan niệm Bà là vị nữ thần: cai quản nước và biển, phù hộ cho ghe tàu bình an, ban tài lộc, sức khỏe, che chở người làm nghề hạ bạc, giúp làm ăn buôn bán “thuận buồm xuôi gió”
Truyền thuyết Thủy Long Thánh Mẫu – Bà Kim Giao trên đảo Phú Quốc
Bà Kim Giao – người khai phá đảo Ngọc
Theo truyền thuyết dân gian: Bà thuộc dòng họ vương giả Khmer hoặc Campuchia xưa. Sau biến cố triều đình, Bà vượt biển tới Phú Quốc lánh nạn. Bà khai khẩn đất hoang, lập cánh đồng nuôi trâu, dạy dân canh tác. Cánh đồng Bà và những cột gỗ lớn buộc trâu vẫn còn vết tích đến ngày nay.
Truyền thuyết này thể hiện sự tri ân của cư dân Phú Quốc với những người đầu tiên đặt nền móng cho vùng đất mới.
Sự hòa trộn giữa truyền thuyết – lịch sử – tín ngưỡng
Như nhiều tín ngưỡng dân gian khác, hình tượng Bà ở Phú Quốc chịu ảnh hưởng đa tầng: gốc gác nữ thần biển Nam Bộ, yếu tố Thiên Y A Na của người Chăm, yếu tố nữ thần xứ sở của người Khmer, hình ảnh phụ nữ mở cõi thời khẩn hoang, giao thoa với tín ngưỡng thờ Bà – Cậu
Sự pha trộn này tạo nên một “phức thể tín ngưỡng” độc đáo, chỉ có ở đảo Ngọc.
Tín ngưỡng Bà – Cậu trên đảo Phú Quốc
Bà – Cậu là ai?
Trong tâm thức dân biển: Bà là Thủy Long Thánh Mẫu, Cậu là hai vị thần: Cậu Tài và Cậu Quý
Ở nhiều nơi, nhân dân tin rằng Cậu Tài – Cậu Quý là con trai của Thiên Y A Na, nhưng tại Phú Quốc, dân gian lại gắn hai Cậu với vai trò “Nhị Hiền Vương Thái Tử” – cai quản các luồng cá và phù hộ ghe tàu.
Ý nghĩa của tín ngưỡng Bà – Cậu
Không chỉ ngư dân mà cả thương hồ, người buôn bán, gia đình đi biển đều tin rằng: Cậu “giữ luồng cá”, giúp tàu thuyền trúng đậm, Bà ban phúc – cầu được ước thấy, Đi biển phải cúng Cậu; cầu an, giải hạn thì cúng Bà
Chính sự phân vai này khiến tín ngưỡng Bà – Cậu tại Phú Quốc vừa gần gũi, vừa linh thiêng trong đời sống cộng đồng.
Lễ hội Bà Thủy Long tại Phú Quốc
5.1. Thời gian lễ vía Bà
Lễ hội Bà Thủy Long Thánh Mẫu ở Phú Quốc diễn ra vào ngày 15/1 Âm lịch hằng năm diễn ra hầu như ở tất cả các Dinh thờ. Tuy nhiên, trên đảo đặc biệt mỗi Dinh đều có riêng thời điểm cúng đặc trưng, nhưng nổi bật nhất là: Dinh Bà Hàm Ninh: lễ lớn vào ngày 22–23/3 âm lịch, Dinh Bà Dương Đông: tổ chức các nghi lễ cầu an, giải hạn rất đông người
Vì sao lễ Bà thu hút đông đảo du khách?
Cả người địa phương lẫn du khách tin rằng: Bà rất linh, cầu gì được nấy, Bà độ bình an, sức khỏe, tài lộc; Du khách đến đảo nên ghé Dinh Bà để “giải hạn – cầu an đầu năm”; Nhiều người đi biển dù đánh bắt xa hàng trăm hải lý vẫn luôn quay về dự vía Bà mỗi năm.
Giá trị văn hóa – tâm linh của tục thờ Thủy Long Thánh Mẫu tại Phú Quốc
- Điểm tựa tinh thần của cư dân đảo: Đối với người sống bằng biển, mỗi chuyến ra khơi đều chứa đựng may rủi. Bà Thủy Long là niềm tin giúp họ vững lòng, gắn bó với nghề truyền thống bao đời.
- Minh chứng cho sự giao thoa văn hóa tộc người: Tín ngưỡng Bà tại Phú Quốc phản ánh giao thoa giữa: người Việt, người Hoa, người Khmer và văn hóa Chăm – thờ Thiên Y A Na. Sự pha trộn này tạo nên bản sắc đặc biệt của đảo Ngọc.
- Sức sống lâu bền của tín ngưỡng dân gian: Tín ngưỡng thờ Bà Thủy Long vừa cổ xưa, vừa hiện đại: giữ nguyên các giá trị truyền thống, nhưng luôn mở rộng để tiếp nhận nhu cầu tâm linh mới, trở thành điểm đến tâm linh hấp dẫn cho du khách
Tục thờ Thủy Long Thánh Mẫu ở Phú Quốc không chỉ là một hình thức tín ngưỡng dân gian, mà còn là biểu tượng văn hóa của cư dân đảo Ngọc – nơi biển cả vừa là mái nhà, vừa là thử thách. Qua hàng trăm năm, Bà Thủy Long vẫn hiện diện như vị nữ thần che chở, bảo hộ và ban phúc cho người dân. Từ hệ thống các Dinh Bà, truyền thuyết Bà Kim Giao đến tín ngưỡng Bà – Cậu, tất cả tạo nên một phức thể văn hóa độc đáo, vừa linh thiêng vừa gần gũi, là di sản tinh thần đáng tự hào của Phú Quốc và vùng biển Tây Nam Bộ.
